乾隆朝满洲文档案中的雅克萨与尼布楚

作者简介:韩晓梅,女(满洲族),黑龙江绥化人,中国第一历史档案馆满文处馆员,主要从事满洲文档案整理工作。

摘要:康熙二十八年( 1689年),第二次雅克萨战争胜利之后,中俄签订了《尼布楚条约》,以法律形式确立了中俄东段边界。在《中俄尼布楚条约》签订的百余年后,乾隆帝指示黑龙江将军明亮不必贸然增设卡伦,且依旧举行巡边活动。

在清朝历史中,若提到雅克萨与尼布楚,人们最先想到的是发生于康熙二十四年(1685年)至康熙二十七年( 1688年)的两次雅克萨之战,以及于康熙二十八年( 1689年)中俄签订的《尼布楚条约》。为抵抗沙俄对黑龙江流域中国领土和人民的侵扰与掠夺,康熙帝令清军驱逐沙俄侵略者,以保卫国家的主权与领土完整。两次雅克萨之战历时4年,中国军民打败沙俄侵略者,取得了战争的胜利。随后中俄两国就边界问题多次展开激烈谈判,最终在尼布楚城签订了中国历史上第一个平等的外交条约——《中俄俄尼布楚条约》,以此确定中俄东段边界,维持中俄东段边界近百余年的和平

经过康雍两朝的太平盛世后,乾隆帝对于中俄边界问题的认识和态度,学界对此研究甚少涉及。笔者通过查阅中国第一历史档案馆馆藏乾隆朝满洲文档案,对上述问题略作阐述,以期对雅克萨之战和尼布楚条约的后续研究有所补充。

明确边界是关系国家主权与利益的要事。康雍两朝后,乾隆帝对于雅克萨与尼布楚城的归属状况不甚明了。于是,在中俄两国签订《尼布楚条约》的一百多年后,乾隆帝于乾隆五十七年( 1792年)命大臣寄谕黑龙江将军明亮,令其查明雅克萨和尼布楚两城现今的归属情况。中国第一历史档案馆馆藏满洲文寄信谕旨载”(本文满洲文寄信谕旨的翻译均选自中国第一历史档案馆译编乾隆朝满洲文寄信档译编》,长沙:岳麓书社,2011年):

aliha bithei da hiya kadalara dorgi amban unenggi bodohonggo mergen baturu gung aliha bithei da hiyakadalara dorgi amban tondo faxxangga be i bithe sahaliyan ulai jiyanggiyvn de jasiha.

abkai wehiyehe i susai na-daci aniya uyun biyai orin jakvn de hese wasimbuhangge:onggolo elhe taifn i forgon de,yaksa hoton, nibcu hoton be gaime, oros i baru ududu aniya afambihe. amala ere juwe hoton baha bicibe,ne ere juwe hoton jiduji sahaliyan ulai harangga inu waka, aika sahaliyan ulai harangga inu oci, ai niyalma kadalaha, ai niyalma tehe babe harangga jiyanggiyvn sede jasifi. oros sede xamburakv obume, getukeleme baicafi ildun de wesimbukimi. algingga jubengge i baicara be baiburakv sehebe gingguleme dahafi. erei jalin jasiha. ①(中国第一历史档案馆馆藏满洲文寄信谕旨,档案号:03-141-1-037)

大学士●领侍卫内大臣●诚谋英勇公、大学士●领侍卫内大臣●忠襄伯字寄黑龙江将军。

乾隆五十七年九月二十八日奉上谕:康熙朝时,为攻取雅克萨、尼布楚城,与俄罗斯交战数年,收取该两城矣但今此两城是否归黑龙江所辖?若归黑龙江所辖,则何人管理,何人驻扎之处,著寄谕该将军等,以不使俄罗斯察觉,悄然查明,乘便具奏。切勿声张。钦此。遵旨寄信前来。

乾隆帝对于雅克萨与尼布楚两城的归属、管辖和驻守等情况并不了解,需命黑龙江将军明亮查报才能了解具体情况。黑龙江将军明亮接到军机处寄信后,即刻访寻雅克萨与尼布楚城源流,并将查得结果上奏乾隆帝。中国第一历史档案馆馆藏军机处满洲文录副奏折载:

aha mingliyang gingguleme wesimburengge, yaksa hoton, nibcu hoton i da sekiyen be kimcime baicahababe gingguleme donjibume wesimbure jalin.

coohai nashvn i baci jasiha bithede: abkai wehiyehe i susai nadaci aniya uyun biyai orin jakvn de hese wasimbuhangge: onggolo elhe aifin i forgon de, yaksa hoton, nibcu hoton be gaime, oros i baru ududu aniya afambihe, amala ere juwe hoton baha bicibe, ene ere juwe hoton, jiduji sahaliyan ula harangga inu waka, aika sahaliyan ula harangga inu oci, ai niyalma kadalaha, ai niyalma tehe babe, harangga jiyanggiyvn sede jasifi, oros sede xamburakv obume getukeleme baicafi ilden de wesimbukini. algingga jubengge i baicara be baiburakv sehebe gingguleme dahafi. jasiha be alime gaifi, aha mingliyang tuxan i bade isinjime, fe ejehe dangse de narhv?ame baicaci, elhe taifin i forgon, dangse cagan yongkiyan akv ofi, nibcu hoton, yaksa hoton i sekiyen be adarame toktobuha babe, aha i baci sahaliyan ula meiren i janggin eldembu de narhvxama jasifi, dorgi deri baicabuci, yaksa hoton, sahaliyan ula harangga wargi amargi emu minggan jakvnju ba i dubade bi. damu fe susu teile, umai niyalma akv. nibcu hoton be adarame toktobuha babe ceni bade, fe dangse cagan inu yongkiyan akv ofi, eldembu i baci, fujurulafi ceni bai sula cuwan i boode fe asaraha. elhe taifin i orin jakvci aniya hebei amban songgutu, jiyanggiyvn sabsu se oros i amba elcin ok‘ulnisei emgi acafi. yaksa hoton be musei harangga obufi, yaksa i babe tehe oros sebe, gemu ceni cagan han i bade amasi gocibufi, nibcu hoton be kemuni oros sede bibuki seme gisureme toktobufi, jecen hexen dendehe jalin wesimbuhe babe,songkoi sarkiyaha bithe be baime bahafi. aha mingliyang de benjibuhe manggi, kimcime tuwafi, yaksa hoton, nibcu hoton be gisurefi, jecen hexen toktobuhangge, hono getuken gese ofi, sula cuwan i boode asaraha elhe taifin i orin jakvci aniya hebei amban songgotu sei wesimbuhe bithe be songkoi sarkiyafi gingguleme tuwabume ibebuhe, erei jalin gingguleme donjibume wesimbuhe.

abkai wehiyehe i susai jakici aniya juwe biyai juwan ilan de fulgiyan fi i pilehe: hese saha sehe. ②(中国第一历史档案馆馆藏军机处满洲文录副奏折,档案号: 03-0194-3420 -014)

奴才明亮谨奏。为奏闻详查雅克萨尼布楚城源流事。

军机处字寄内开,乾隆五十七年九月二十八日奉上谕:康熙朝时,为攻取雅克萨、尼布楚城,与俄罗斯交战数年,收取该两城矣。但今此两城是否归黑龙江所辖?若归黑龙江所辖,则何人管理,何人驻扎之处,著寄谕该将军等,以不使俄罗斯察觉,悄然查明,乘便具奏。切勿声张。钦此, 钦遵。

寄信收到。奴才明亮到任后,详查旧档。因康熙朝档册全无,尼布楚、雅克萨城源流如何确定,奴才已密寄黑龙江副都统额勒登布。其暗中查得,雅克萨城距黑龙江西北一千零八十里, 蛮荒无人之地。尼布楚城源流如何确定,彼处旧档亦全无,额勒登布寻访彼处船户旧藏奏折抄件查得,康熙二十八年,议政大臣索额图、将军萨布素等与俄罗斯使臣鄂库尔尼等会议,雅克萨城归我所属。雅克萨所住俄罗斯人等,俱令撤回伊等察罕汗地方。尼布楚城仍属俄罗斯,议奏为确定分界等情。额勒登布寻得抄文,将其送至奴才处详看。议定雅克萨、尼布楚城边界,尚且明确,遂依船户藏得康熙二十八年议政大臣索额图等所奏文书抄件,抄文恭呈御阅,为此谨具奏闻。

乾隆五十八年二月十三日奉朱批:知道了。钦此。

因年代久远,康熙朝记录雅克萨与尼布楚情况的档案在黑龙江已难以找到,黑龙江将军明亮只能命黑龙江副都统额勒登布派人暗中寻访。以此确定了雅克萨城的具体位置,明确雅克萨城归我国管辖,尼布楚城划归俄罗斯境内,同时明亮将抄得康熙二十八年( 1689年)议政大臣索额图等所奏文书呈与乾隆帝御览。至此,乾隆帝终于了解了雅克萨与尼布楚的归属情况。

在知晓雅克萨城归属我国后,乾隆帝对于雅克萨城的情况很是关心。收到黑龙江将军明亮查奏雅克萨尼布楚源流折后,又命大臣两次寄信黑龙江将军明亮,令其奏报雅克萨城的情况。根据中国第一历史档案馆馆藏满洲文寄信谕旨的记载:

aliha bithei da hiya kadalara dorgi amban unenggi bodohonggo mergen baturu gung aliaha bithei da hiya kadalara dorgi amban tondo faxxangga be i bithe sahaliyan ulai jiyanggiyvn sede jasiha.

abkai wehiyehe i susai jakvci aniya juwe biyai juwan duin de hese wasimbuhangge: mingliyang ni baci,nibcu hoton, yaksa hoton i da sekiyen be baicafi wesimbuhebi. songgoto, oros i elcin i emgi gisurefi wesimbufi, yaksa hoton be musei harangga obufi, yaksa hoton tehe oros sebe gemu ceni cagan han i bade gocibufi, nibcu be kemuni oros de bibuhe be dahame, ne yaksa i bade musei niyalma tefi tuwakiyaha akv. muse karun sindaha akv babe mingliyang sede jasifi, getukeleme baicafi ildun de donjibume wesimbukini sehebe gingguleme dahafi, erei jalin jasiha.①(中国第一历史档案馆馆藏满洲文寄信谕旨 ,档案号:03-141-2-009)

大学士●领侍卫内大臣●诚谋英勇公、大学士●领侍卫内大臣●忠襄伯字寄黑龙江将军等。

乾隆五十八年二月十四日奉上谕:明亮尼布楚城、雅克萨城原委查奏前来。索额图与俄罗斯使臣议后具奏,雅克萨城归我所属,雅克萨所住俄罗斯人等,俱令撤回伊等察罕汗地方,尼布楚城仍属俄罗斯。今雅克萨地方有无我方之人驻守,是否设卡之处,著寄信明亮查明,乘便奏闻。钦此。遵旨寄信前来。

可知乾隆帝对于归我所属之雅克萨城的驻防与设卡情况最为关心,询问明亮雅克萨城有无我方之人驻守,是否设有卡伦巡查。

军机处发出此封寄信后,收到了黑龙江将军明亮关于雅克萨城驻防与设卡情况的奏折。虽然此件档案原件并未得以存留,但在另一封寄信中,保存了关于雅克萨城巡查与驻守情况的信息。

aliha bithei da hiya kadalara dorgi amban tondo faxxangga be i bithe sahaliyan ulai jiyanggiyvn de jasiha.

abkai wehiyehe i susai jakvci aniya sunja biyai juwan ninggun de hese wasimbuhangge: mingliyang sei baci, yaksa hoton sahaliyan ulai wargi amargi de bi. aniyadari jecen acaha gerbici bira be giyarime baicara de uthai darime baicambi. hono encu dasame karun cooha tebure be baiburakv jergi babe wesimbuhebi. yaksa hoton sahaliyan ulai wargi amargi emu minggan funcere ba bime,alin hada bujanxuwa bira bigan ba labdu, oros sa ja i hafunjime muterakv be dahame, te ci muse aika holkonde karun nonggime jebkeleci, oros sa balai kenehunjere be boljoci ojorakv. erebe mingliyang sede jasifi, yaksa hoton be kimcime baicara babe an i fe songkoi icihiyakini. hono encu karun nonggire be baiburakv. oros sebe kenehunjeburakv obume, baita akv arakini sehebe gingguleme dahafi, erei jalin jasiha. ②(中国第一历史档案馆馆藏满洲文寄信谕旨, 档案号:03-141-2-032。)

大学士●领侍卫内大臣●忠襄伯字寄黑龙江将军。

乾隆五十八年五月十六日奉上谕:据明亮等奏,雅克萨城在黑龙江西北,每年往查交界之格尔比齐河时顺路巡查,尚毋庸另行设卡驻兵。等语。雅克萨城距黑龙江西北一千余里,多山峰、森林、河俄罗斯等甚难渗入。今我方若猝然增设卡伦防范,反使俄罗斯疑心,亦难预料。将此寄信明亮等,寻常雅克萨一事,仍照旧办理,毋须另设卡伦。以不令俄罗斯疑虑无事为好。钦此。遵旨寄信前来。

在每年巡查中俄边界格尔毕齐河时,黑龙江将军明亮会派人顺便巡查雅克萨城,因而并未在雅克萨城设卡驻兵。乾隆帝也认为,雅克萨城距黑龙江一千余里,路途遥远,又多为险峻之地,俄罗斯人亦难进入,无需专门派人驻守设卡。若突然增设卡伦,反使俄罗斯怀疑,适得其反,于国家边界安全不利。可见,对于乾隆帝来说,中俄边界的安全稳定是最为重要的。

通过黑龙江将军明亮的奏报,乾隆帝清楚了雅克萨与尼布楚的源流,明白了雅克萨归我国所属,尼布楚应划归俄罗斯。在寄谕黑龙江将军明亮的同时,乾隆帝又令军机处查奏尼布楚因何为俄罗斯所属,因此军机处遵旨查报,又上奏满洲文奏折一件:

hese be dahame, yargiyan kooli bithei dorgi nibcoo hoton daci musei ba bime,ai turgunde oros i ba oho babe baicaca, yargiyan kooli bithei dorgide, onon nibcoo serengge, meni harangga moomingga i jergi geren aiman i da tehe ba sere emu gisun bi, geli jecen i bade ilibuha eldengge wehei bithei gisun, emu hacin corna sere urum birai hanci bisire gerbici bira be jecen obufi, ere birai sekiyen i amba hinggan i mudun be jafahai mederi de niketele antu i ergi begemu dulimbai gurun i harangga obume, bosoi ergi be oros i harangga obuha, emu hacin, ergune bira be jecen obufi, julergi dalin be dulimbai gurun i harangga, amargi dalin be oros i harangga obuha sehebi. onon nibcoo daci moomingga i jergi geren aimani tehe ba be, tulergi golo be dasara jurgan i dangse de akvmbume baicaci, umai akv ofi, jecen obuha birai gebu be nirugan de acabume baicame tuwaci, nibcoo hoton gemu jecen obuha birai cargide bi geli baicaci,hvwaliyasun tob i sunjaci aniya cabina, tegut, tulixen, oros i emgi toktobume gisurehe bithei dorgide, orhoitu alin i ninggude bisire karun i obo ci deribum, dergi baru burgutei alin i mulu be jafahai kiran karun de isibume, kiran karun ciciktai, aru kidure, aru hadangsu de isibume, aru hadangsu ci eber hadangsu, cagan oolan, ergune birai dalin de isibum jecen obuha sehebi. ere jergi ba na i gebu benirugan de acabume baicame tuwafi, nibcoo hoton inu jecen i cargide bi, geli adarame, erin forgon i ton i bithede, dosimbuha babe baicaci, abkai wehiyehei orin juweci aniya hoxoi tob cin wang, erin forgon i ton i bithede, dergi golo,damu mukden i babe teile arahabi, ningguta, sahaliyan ula i jergi ba be umai dosimbume arahakv, te ili i jergi ba be, ho guwe dzung sede afabufi bodofi dosimbume arabure be dahame ningguta,sahaliyan ula, dergi ilan goloi harangga bedune, ilan hala, nibcu i jergi ba be,inu ho guwe dzung sede afabufi, nirugan be tuwame getukeleme baicafi bodofi nonggime dosimbuki seme wesimbufi, erin forgon i ton i bithede dosimbume araha, inu umai nibcu hoton i da turgun akv, erebe tuwaci, nibeu hoton umai musei jecen i dorgide akv oros i jecen i dorgi ba dere, uttu ofi, nirugan de afahaci latubufi ginggulme tuwabume wesimbuhe.①(中国第一历史档案馆馆藏军机处满文录副奏折,档案号:3 - 183 -2278 - 16.)

谨遵谕旨:实录内尼布楚城原为我地,因何为俄罗斯所属?查得实录内载:鄂嫩、尼布潮系我国所属毛明安诸部落旧址。又于边界所立碑文有:倬尔纳,即乌伦穆河相近格尔必齐河为界,循此河上流大兴安以至于海,凡山南一带,尽属中国。山北一带,尽属鄂罗斯。将额尔古纳河为界,河之南岸属于中国,河之北岸属于鄂罗斯,等语。尽查理藩院档册,并无记载鄂嫩、尼布潮系我国所属毛明安诸部落旧址。于地图内查看边界河名,尼布楚城位于河对岸。

又查,雍正五年,查弼纳、特古特、图理琛与俄罗斯议定文书内:以鄂尔呼依图山上现有卡伦鄂博(敖包)起,向东沿布尔古特山脊至奇兰卡伦,自奇兰卡伦至齐克泰、阿鲁奇都热、阿鲁哈当苏,自阿鲁哈当苏至俄博尔哈当苏、察罕敖拉、额尔古纳河岸为界,等语。将此等地名于地图内查看,尼布楚城位于边界对面。又查如何纳入时宪书内,乾隆二十二年,和硕庄亲王于时宪书内,东省仅录有盛京,宁古塔、黑龙江等地未纳入收录。今何国宗等将伊犁等地计划纳入收录,宁古塔、黑龙江、东三省所属伯都讷、三姓、尼布楚等地亦应交付何国宗等,查明地图详加增录。时宪书内所录,亦无尼布楚城。观此,尼布楚城并不在我界内,而位于俄罗斯界内,因此,于地图上粘贴字条,恭呈御览。

清代满洲文/汉文版时宪书

军机处通过查阅实录、尼布楚条约界碑碑文、理藩院档册、地图、雍正朝中俄界约,以及时宪书等内容,查明了尼布楚原为我国领土,中俄签订《尼布楚条约》后,划归俄罗斯。尼布楚位于中俄边界格尔毕齐对岸,地图上显示尼布楚位于边界对面。

通过上述满洲文奏折及译文可知,军机大臣认为,乾隆二十二年( 1757年)庄亲王所修时宪书收录各地地名不全此次何国宗重修时宪书,应将宁古塔、黑龙江、伯都讷、三姓和尼布楚均增录入时宪书,并且为方便乾隆帝观看地图,查看尼布楚位置,军机大臣又在呈给皇帝的地图上粘贴了字条,使查阅更加便利。

以上,我们可以看出,乾隆帝对于雅克萨与尼布楚的认识与态度,即乾隆帝起初并不清楚雅克萨与尼布楚的归属源流,在明确雅克萨乃中国领土后,才开始详细关注雅克萨城的驻守设卡情况。为防俄罗斯疑心,有损两国边界安宁,乾隆帝指示黑龙江将军明亮不必贸然增设卡伦,一切巡边活动依旧即可。随后乾隆帝又命军机大臣于地图上标注尼布楚位置,以便以后查看。

自康熙朝后,雅克萨与尼布楚就再未出现于清代历史中,学界对其后续研究成果亦甚少。究其原因,皆为缺少史料,没有新的史实依据。这五件乾隆朝满洲文档案可填补这一缺憾,既将乾隆帝对雅克萨和尼布楚的认识与态度呈现于世人,又为后续研究补充了第一手史料。

打开APP阅读更多精彩内容